Οι Καταστατικές Αρχές του συνεταιρισμού Mondragon

του Σταμάτη Αρναούτη

Ήταν περίπου το 1825, όταν ο Άγγλος Robert Owen έθετε τις βάσεις για το σύγχρονο συνεταιριστικό κίνημα, με τη δημιουργία της αρμονικής πόλης στην πολιτεία Ιντιάνα των Η.Π.Α., όπου είχε καταφύγει λόγω της εχθρότητας που αντιμετώπισε από την άρχουσα τάξη της Αγγλίας εξαιτίας των συνεταιριστικών ιδεών του.

Από τότε λοιπόν οι ηθικές αξίες πάνω στις οποίες στηρίχθηκε ο συνεταιρισμός ήταν:

•  η εντιμότητα,
•  η ειλικρίνεια,
• η κοινωνική ευθύνη και
• η μέριμνα για τους άλλους.

Με την πάροδο των ετών οι αξίες αυτές συμπληρώθηκαν με τις ακόλουθες:

-        η αυτοβοήθεια (να στηρίζεται και να βοηθείται από τα δικά του μέλη),

• η αυτοευθύνη,
• η δημοκρατία,
•  η ισότητα (όλοι είναι ίσοι ανεξάρτητα πόσες συνεταιριστικές μερίδες κατέχουν),
•  η δικαιοσύνη (όλοι κρίνονται με τον ίδιο τρόπο) και
• η αλληλεγγύη προς την κοινότητα.

Στην Ισπανία στον 20^ο αιώνα, τη δεκαετία του 1940, στο Mondragon, μια μικρή κωμόπολη περίπου επτά χιλιάδων κατοίκων κοντά στο Μπιλμπάο, ένας καθολικός ιερέας, ο Don Jose Maria Arizmendiarreta, έγινε ο εμπνευσμένος καθοδηγητής του συνεταιριστικού κινήματος της περιοχής. Σε μια περίοδο που ακολούθησε τον Ισπανικό εμφύλιο και χαρακτηριζόταν από φτώχεια, ανεργία, έλλειψη στέγης και τη φυματίωση να θερίζει, ήταν αυτός που οραματίστηκε την ανάπτυξη της κοινωνίας μέσα από τη απόκτηση τεχνικών δεξιοτήτων που θεωρούσε απαραίτητες. Έτσι πριν τα μέσα της δεκαετίας, κατόρθωσε και ίδρυσε μια τεχνική σχολή με την μικρή οικονομική συμβολή πολλών από τους κατοίκους του Mondragon που γίνανε συνεταιριστικά μέλη της και μάλιστα προς το τέλος της δεκαετίας του ‘40, χάρις σε ένα νόμο του 19^ου αιώνα, κατάφερε να «δώσει φωνή» στα μέλη αυτά, οι οποίοι είχαν λόγο τόσο για τις πολιτικές που θα ακολουθήσει η σχολή όσο και για το προσωπικό, τους διευθυντές και γενικότερα τους αξιωματούχους.

Το 1956 πέντε απόφοιτοι από την σχολή, κατόρθωσαν και ίδρυσαν την πρώτη συνεταιριστική εταιρεία, με την οικονομική συμβολή των συμπολιτών τους πάντα, που έφτιαχνε μασίνες πετρελαίου και την οποία ονόμασαν ULGOR, από τα αρχικά των πέντε ονομάτων. Τρία χρόνια αργότερα ο παπάς ξανάκανε το θαύμα του και κατόρθωσε, εκμεταλλευόμενος έναν ξεχασμένο πρόγραμμα που αφορούσε τις οικονομίες των εργαζόμενων τεχνιτών, να βρει κεφάλαια που τον βοήθησαν στην ίδρυση της πρώτης συνεταιριστικής τράπεζας, της Caja Laboral που συνεχίζει την πορεία της μέχρι σήμερα. Αυτή η τράπεζα έχει σαν στόχο να βοηθάει οικονομικά τους ήδη υπάρχοντες συνεταιρισμούς, αλλά και να χρηματοδοτεί την ίδρυση νέων. Είναι ουσιαστικά μια τράπεζα όπου οι πελάτες-δανειζόμενοι έχουν τον έλεγχό της.

Από την πρώτη προσπάθεια το 1956 μέχρι σήμερα έχει περάσει πάνω από μισός αιώνας. Το συνεταιριστικό «πείραμα» στο Mondragon πορεύθηκε μέσα από πολλές δυσκολίες και φουρτούνες, αλλά κατόρθωσε και έφτασε μέχρι τις μέρες μας ακμαίο όσο ποτέ. Πλέον έχει εξελιχθεί σε όμιλο Mondragon που έχει περισσότερες από 260 συνεταιριστικές επιχειρήσεις σε όλο τον κόσμο και είναι ο έβδομος μεγαλύτερος βιομηχανικός κολοσσός της Ισπανίας. Εργάζονται σε αυτόν σχεδόν 85.000 άτομα παγκοσμίως και η περιοχή του Mondragon, που πλέον έχει περίπου 23.000 κατοίκους, δεν έχει καθόλου ανεργία, μέσα σε μια Ισπανία με το δεύτερο μεγαλύτερο ποσοστό ανεργίας, μετά από την Ελλάδα, στη ζώνη του ευρώ.

Η μικρή τεχνική σχολή που ίδρυσε ο Arizmendiarreta τη δεκαετία του ‘40, από το 1997 έχει πλέον εξελιχθεί στο πανεπιστήμιο του Mondragon.

Για να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις και να κρατήσουν τις αξίες του συνεταιριστικού κινήματος, προχώρησαν το 1987 στην κατάρτιση του χάρτη με τις καταστατικές αρχές του Mondragon και οι οποίες ισχύουν για κάθε συνεταιριστική επιχείρηση του ομίλου αλλά και συνολικά για όλο το εγχείρημα. Αυτές είναι: 

1. Εκπαίδευση

2. Κυριαρχία της εργασίας

3. Ανοιχτή είσοδος

4. Δημοκρατική οργάνωση

5. Εργαλειακός χαρακτήρας του κεφαλαίου

6.Μισθολογική αλληλεγγύη

7. Συμμετοχή στη διαχείριση (Αυτοδιαχείριση)

8. Ομάδες συνεργασίας σε 3 επίπεδα

α. Μεταξύ συνεταιρισμών οργανωμένων σε ομίλους

β. Μεταξύ συνεταιριστικών ομίλων

γ. Μεταξύ του Mondragon και άλλων κινημάτων

9. Κοινωνικός Μετασχηματισμός μέσω της συνεργασίας

10.Καθολικός χαρακτήρας / συνεργασία – αλληλεγγύη

Στο παρακάτω σχήμα φαίνονται παραστατικά οι καταστατικές αρχές και οι σχέσεις αλληλεξάρτησης τους.

Εικόνα 1. Οι καταστατικές αρχές του Mondragon

Στον πυρήνα είναι η εκπαίδευση, που τροφοδοτεί και ανατροφοδοτείται από όλες τις υπόλοιπες αξίες. Στον όμιλο Mondragon η εκπαίδευση και η έρευνα θεωρούνται πολύ σημαντικά, όχι μόνο για τεχνικές γνώσεις αλλά και για συνεταιριστικές. Είναι χαρακτηριστικά δύο στοιχεία. Το πρώτο είναι ότι υπάρχει συνεταιρισμός που βοηθάει όσους δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν στα έξοδα φοίτησης στο πανεπιστήμιο και τα «ξεπληρώνουν» με εργασία. Το δεύτερο είναι ότι όταν μαζευτούν κάποιοι άνθρωποι και πουν ότι θέλουν να ιδρύσουν έναν συνεταιρισμό, εφόσον εγκριθεί, τότε αυτοί που θα αναλάβουν να τον τρέξουν, εκπαιδεύονται πρώτα για δύο χρόνια πάνω στα ζητήματα των συνεταιρισμών και μετά ξεκινάνε. 

Ο πυρήνας πλαισιώνεται και συμπληρώνεται από την αρχή της κυριαρχίας της εργασίας. Είναι από τις κυριότερες αρχές του συνεταιριστικού κινήματος και θεωρείται αδιανόητη η ύπαρξη συνεταιρισμού που δεν ισχύει αυτό. Αυτός που έχει τη δύναμη, αυτός που διαχειρίζεται την κατάσταση, είναι αυτός που παράγει.

Ο πυρήνας στη συνέχεια θωρακίζεται με τις πέντε αρχές εσωτερικής φύσης, που είναι:

1.  η ανοιχτή είσοδος. Όλοι είναι ευπρόσδεκτοι να γίνουν συνεταιριστές. 
2.  η συμμετοχή στη διαχείριση. Δεν μπορεί να γίνονται τα πράγματα με ανάθεση. Δεν μπορεί να αποφασίζουν άλλοι για εμάς. Πρέπει να πάρουμε την διαχείριση στα χέρια μας, να προχωρήσουμε στην αυτοδιαχείριση.
3. Για να γίνει όμως αυτό πρέπει να υπάρχει δημοκρατική οργάνωση. Τις αποφάσεις για την διαχείριση τις παίρνει η γενική συνέλευση. Υπάρχει αυτό που σήμερα λέμε αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες, περισσότερο για να ξεχωρίζουν από την κατάσταση που ζούμε και την ονομάζουμε δημοκρατία χωρίς όμως να είναι.
4. Σε μια τέτοια κατάσταση το κεφάλαιο έχει εργαλειακό χαρακτήρα. Δεν μπορεί να είναι κυρίαρχο στοιχείο η αποκομιδή κέρδους με κάθε κόστος. Το κεφάλαιο πρέπει να χρησιμοποιείται για την ανάπτυξη θέσεων εργασίας και υποδομών που θα κάνουν τη ζωή μας καλύτερη.
5. Η πέμπτη αρχή που θωρακίζει τον πυρήνα είναι η μισθολογική αλληλεγγύη. Αυτή εκφράζεται με τρεις τρόπους: α) αλληλεγγύη προς τους υπόλοιπους εργαζόμενους, κάτι που σημαίνει ότι ο βασικός μισθός για τους ανειδίκευτους εργάτες ορίζεται περίπου στα ίδια επίπεδα με τους εργάτες στις ιδιωτικές ισπανικές επιχειρήσεις, β) εσωτερική αλληλεγγύη, δηλαδή την ανάγκη για εξισορρόπηση μεταξύ του χαμηλότερου και του υψηλότερου μισθού στο εσωτερικό των συνεταιρισμών και γ) διαφάνεια όσο αφορά τις αμοιβές, κάτι που σημαίνει ότι οι πληροφορίες για όλους τους μισθούς θα πρέπει να είναι διαθέσιμες σε όλα τα μέλη.

Στον εξωτερικό μανδύα τέλος υπάρχουν τρεις αρχές. Η συνεργασία που προωθείται σε πολλαπλά επίπεδα, δηλαδή τόσο ανάμεσα σε συνεταιρισμούς που ανήκουν στον ίδιο όμιλο, όσο και ανάμεσα σε ομίλους μέσα στο Mondragon και τέλος ανάμεσα στον οργανισμό του Mondragon και άλλα ανάλογα εγχειρήματα. Αυτή η συνεργασία έχει σα στόχο τον κοινωνικό μετασχηματισμό μέσα στον οργανισμό, δηλαδή την δημιουργία μιας κοινωνίας μεταξύ των μελών, που θα βασίζεται στη συνεργατικότητα την συμμετοχή και την αλληλεγγύη, αλλά επιδιώκει και τον καθολικό χαρακτήρα, για όλη την κοινωνία, μέσω της συνεργασίας και της αλληλεγγύης μαζί της.

Όλα αυτά μπορεί να ακούγονται άλλα ως αυτονόητα και άλλα ως αδύνατα και ουτοπικά. Η πραγματικότητα όμως, η πρακτική του Mondragon στην προκειμένη περίπτωση, έχει δείξει ότι δεν χρειάζεται να είναι κανείς Βάσκος για να μπορέσει να συνεργαστεί και να συνεταιριστεί με άλλους και βέβαια δεν χρειάζεται να περιμένει τις κυβερνητικές επιλογές για να το κάνει με επιτυχημένο τρόπο. Η εξάπλωση του Mondragon τόσο στο εσωτερικό, όπου οι άνθρωποι προχώρησαν, ουσιαστικά κόντρα στις τακτικές της κυβέρνησής τους, όσο και σε διαφορετικές ηπείρους και χώρες με διαφορετική κουλτούρα και σύστημα, το αποδεικνύει αυτό.

Σίγουρα δεν είναι εύκολο να γίνουν όλα αυτά, πρέπει όμως να έχουμε υπ’ όψη μας τα δύο μεγάλα πλεονεκτήματα που έχει η κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία:

1.    δεν χρειάζεται να περιμένουμε την κοινωνική αλλαγή για να την εφαρμόσουμε και

2.    εφαρμόζεται από τα κάτω, χωρίς να περιμένουμε κάποιον από πάνω να έρθει σαν σωτήρας και να μας δείξει τι πρέπει να κάνουμε.

Αυτό που έχω να παρατηρήσω είναι ότι σε όλες αυτές τις αρχές, που αναφέρθηκαν εδώ, δεν υπάρχει καμία αναφορά στο σεβασμό και την προστασία του περιβάλλοντος. Μου προξενεί πραγματικά μεγάλη εντύπωση ότι ενώ έχουν σκεφθεί όλα αυτά, πουθενά δεν υπάρχει ούτε καν υποψία υπόμνησης έστω, για τη διατήρηση και γιατί όχι, την καλυτέρευση του περιβάλλοντος. Πολλοί θεωρητικοί βέβαια, συνδέουν το σύγχρονο συνεταιριστικό κίνημα με την προστασία του περιβάλλοντος. Θα πρέπει αυτό όμως να μην μείνει στα λόγια και να θεωρείται αυτονόητο, αλλά να εκφραστεί και μέσα στις καταστατικές αρχές του συνεταιρισμού.

Υπάρχει ακόμα και σήμερα, σε μεγάλο ποσοστό του κόσμου, η αντίληψη ότι ο άνθρωπος είναι σε αντιπαράθεση με τη φύση και προσπαθεί να την υποτάξει. Επίσης είναι πολλοί αυτοί που πιστεύουν ότι οι φυσικοί πόροι είναι ατελείωτοι. Χωρίς να θέλω να κάνω τον οικολόγο, πιστεύω ότι ο σεβασμός και η προστασία του περιβάλλοντος, ουσιαστικά προστατεύει την ίδια μας την ύπαρξη. Η γη, σίγουρα, θα συνεχίσει να υπάρχει και μετά από εμάς, ότι και καταστροφή να προκαλέσουμε και κάποια στιγμή, όσος χρόνος και να χρειαστεί, θα επανέλθει. Και τα δάση θα ξαναφυτρώσουν και τα νερά θα τρέχουν ξανά καθαρά και η βιοποικιλότητα θα αυξηθεί. Το θέμα είναι αν σε αυτό, το νέο κόσμο θα συνεχίζουν να υπάρχουν άνθρωποι.

Θεωρώ ότι ο μόνος τρόπος για να δηλώσουμε παρών και την επόμενη ημέρα, είναι να αλλάξουμε νοοτροπία και τρόπο σκέψης. Όπως ακριβώς το εξέφρασε και ο Αϊνστάιν: «Ένας νέος τρόπος σκέψης είναι απαραίτητος, εάν είναι το ανθρώπινο είδος να επιβιώσει και να κινηθεί προς ανώτερα επίπεδα.».

Παρά τα όποια προβλήματα, η συνεταιριστική λογική φαίνεται να ανταποκρίνεται σε αυτή την αναζήτηση για κάτι διαφορετικό, που μπορεί όμως να οδηγήσει τα βήματα του ανθρώπου πέρα από τα σημερινά αδιέξοδα. Θα τα καταφέρει; Μέχρι που μπορεί να φτάσει; Οι απαντήσεις στο μέλλον …

Εικόνα 2. Το παντοπωλείο της "Συν+πράξις", 

όπου βλέπει κανείς να κυκλοφορούν διάφοροι περίεργοι τύποι 

(μέλη του συνεταιρισμού) ψάχνοντας την ευκαιρία 

να πάρει ο ένας από τον άλλο τη συνεταιριστική του μερίδα 

(είναι περιζήτητες).

Πηγές:

1. Νάκου Π., Σταμπουλής Γ., «Η ανάπτυξη των συνεταιρισμών ως χωρικά ενσωματωμένη επιχειρηματική καινοτομία: Το παράδειγμα του Mondragon Cooperative Corporation (MCC)»

2. Knopf, «The life of Robert Owen», Νέα Υόρκη 1920